W zbiorach jeleniogórskiego archiwum zachował się katalog drugiej wystawy rzemiosła i sztuki zorganizowanej na jeleniogórskim Rynku, na pierwszym piętrze domu właściciela kawiarni Horinga, w Pierzei Maślanej.
Miejscowi rzemieślnicy byli prawdziwymi artystami, którzy byli chlubą regionu, znanymi na obszarze Prus a po Pierwszej Wystawie Światowej w Londynie w 1851 roku, także w Europie i na świecie. Pisał o tym w liście z 25 listopada 1900 roku Carl Reißig właściciel wytwórni wyrobów z cyny, w Malinniku koło Cieplic (niem. Herischdorf) prawdopodobnie do Hugo Seydela, dyrektora Muzeum Karkonoskiego, cytując swojego krewnego introligatora i wydawcę Carla Reißiga z Cieplic. We wcześniejszym tekście z 1819 roku miał on pisać: „Najstarszy Przemysł Domowy – rzemiosło naręczne, w naszych górach, to kowalstwo narzędziowe związane z wozami i kołami od wozów w Ścięgnach (obecnie Karpacz, dop. aut.). Niezliczone ilości wozów z kołami, wierteł, noży, patelni, narzędzi wszelkiego rodzaju były tu wykonywane i znane na całym świecie, co przynosiło spore zyski. Liczni wytwórcy skrzypiec pracowali w Górzyńcu (niem Hartenberg) gdzie tworzono całkiem dobre instrumenty. Ta gałąź przemysłu całkiem zniknęła. Na początku XIX wieku powstał wciąż istniejący przemysł drzewny. Założycielem był mistrz tokarski (niem. Drechslermeister) Hallmann z Kopańca. Był on pierwszym, który opisał stolarstwo (także w wierszach). Nazwał też wyroby i narzędzia, a jego wyroby miały nazwy opisane odręcznymi rymowankami oraz wierszami. Stopniowo pojawiały się przedstawienia (widoki) gór. Litograf Sadis lub Sachse z Jeleniej Góry był głównym ich producentem (zasłynął na wystawach m.in. portretem króla szwedzkiego Gustawa Adolfa).
W Karkonoszach powstał też nowy przemysł domowy (rzemiosło naręczne), który stało się czymś masowym. To nowe otwarcie na rzemiosło domowe przyniosło niesamowity rozwój regionu. We wszystkich wioskach to zajęcie było wysoko rozwinięte i doskonale prosperowało aż do 1830 r.
Poniżej chciałbym pokazać, jak wszechstronny był klimat artystyczny i przemysłowy. Każda wioska wytwarzała inny niż pozostałe asortyment. W Ścięgnach były wykonywane narzędzia i sprzęt gospodarstwa domowego. W następnej wiosce, Brzezie Karkonoskie (niem. Birkigt, obecnie Karpacz Dolny, dop. aut.), pracowali tokarze (Drechslerzy), artyści wykonujący z klonu zabawki, dzbany-konwie na wodę, stawidła, bańki na mleko itp. Te rzeczy były czernione (opalane) i spinane cynowymi obręczami (znany z tego był Drechslermeister Schröer pisany także jako Schröder).W dawnym Miłkowie (niem. Arnsdorf) były wykonywane widoki, dioramy z korzeni, szyszek, mchu innych pożytków leśnych. Wykonywał je mistrz tokarski (Dreschlermeister) i artysta Rässel. W Podgórzynie (niem Giersdorf) i Jagniątkowie (niem. Agnetendorf) wykonywano figurki Ducha Gór i zabawki (mistrz zabawkarski i Drechsler Julius Fritsch z Jagniątkowa). W Sobieszowie (niem. Hermsdorf) i Piechowicach (niem. Petersdorf) wykonywano prace snycerskie z widokami i panoramami (wyróżniali się tu: mistrzowie tokarscy Vogel i Thiem). Osobną specjalnością Piechowic były malowane pudełka. W Wojcieszycach (niem. Voigsdorf) wykańczane na biało i pięknie zdobione polerowane pudelka na rękawiczki, pudełka na przyrządy do szycia, lustra toaletowe i wiele innych (mistrzowie Krebs i Müller). W Górzyńcu (niem. Hartenberg) wykonywano piękne i filigranowe koszyki i pojemniki na przybory do szycia (mistrz Gottwald). W Pakoszowie znajdowały się domy snycerzy. Mieszkali tu Lehnepp i Schneider, artyści wykonujący drobne figurki i rzeźby. W Piastowie (niem. Kaiserswaldau) były wykonywane z pożytków leśnych szczególnego rodzaju koszyki i pojemniki, wytwarzane także w Kopańcu (niem. Seifershau).”
W Cieplicach z pożytków leśnych (kora, szyszki, mech, itp.) Reißig wykonywał obrazy i dioramy. W kości i rogu rzeźbił artysta Luis Bergmann. Spotykamy jego wyroby na Pierwszej Światowej Wystawie w Londynie, w katalogu prezentującym wyroby przemysłu i rzemiosła w Prowincji Śląskiej.
W Malinniku wykonywano oryginalne lalki w strojach ludowych (niem. Gebirgspuppe, wcześniej Trachtenpuppen). Małe lalki ze sztywną spódnicą, długim fartuchem, futerkiem, czapką z szerokimi wstążkami (mistrz Feist). Carl Reiß wspominał także o mistrzu Ringelhanie z Sobieszówa, zajmującym się wytwórstwem pluszowych zabawek dla dzieci. Było to niezwykle żywe rzemiosło, którego wyroby eksportowano do Anglii. Szczególną postacią, człowiekiem bezinteresownym, który stawia dobro wspólne wyżej niż jego własne był Carl Julus Liedl. Introligator i artysta, wiele lat zajmował się obrazami z kamienia, papieru i mchu, oprawionymi w szkło, których produkcji nauczył się od rzeźbiarza Luisa Bergmanna.
Ta tradycja była kontynuowana później w cieplickiej Szkole Snycerskiej i Związku Rzemiosła Naręcznego. Należałoby tu także wspomnieć o kilku działających w regionie szkołach koronkarstwa i haftu oraz wielu innych przejawach rzemiosła, o których piszą inni badacze historii regionu.
Ilustracje :
1. Diorama z przedstawieniem Siedmiu Domów k. jeleniogórskiego Ratusza, zbiory Działu Sztuki, Muzeum Karkonoskie w Jeleniej Górze, II poł. XIX w.
2. Diorama z przedstawieniem fragmentu rynku i jeleniogórskiego Ratusza, zbiory Działu Sztuki, Muzeum Karkonoskie w Jeleniej Górze, pocz. XIX w.
3. Rzeźba w rogu z przedstawieniem górskiego krajobrazu i wilków zagryzających owce, zbiory historyczne, Muzeum Karkonoskie w Jeleniej Górze, ok. 1830 r.
4. Strona tytułowa pierwszego zachowanego katalogu z drugiej wystawy jeleniogórskiego rzemiosła z 1833 r., zbiory AP we Wrocławiu, Oddział w Jeleniej Górze.
